Wszystko to świadczy, że Włocławek na przełomie X i XI w. był znaczącym grodem, równym wiekiem Państwu Polskiemu. W zapisach z XII w. Włocławek wymieniano jako miasto katedralne i jest w tym czasie grodem książęcym.

Z ramienia księcia władze nad miastem sprawuje kasztelan, który ma siedzibę na zamku. Wiek XI i XII to terytorialny rozrost biskupstwa włocławskiego, co w dużym stopniu przyczynia się do rozwoju samego grodu, zwanego wtedy Włodzisław, później zaś Włocław.

W okresie dzielnicowego rozbicia kraju osłabieniu władzy książęcej towarzyszyła rosnąca rola i znaczenie biskupów kujawskich. W latach 1123-1133 ich siedziba przeniesiona zostaje z Kruszwicy do Włocławka. Wkrótce potem obok katedry wyrasta gród biskupi, stanowiący odtąd ich siedzibę. Biskupi włocławscy zyskują w tym czasie od księcia Leszka, syna Bolesława Kędzierzawego szereg ulg i przywilejów. W 1185 r. książę zrzeka się na rzecz biskupa i kapituły katedralnej części swoich uprawnień, nadaje im dobra ziemskie oraz grunty miejskie, a także przyznaje prawo do ściągania danin z ludności miejskiej.

Układy z lat 1250 i 1255 r. Kazimierza Sprawiedliwego, księcia na Kujawach i Łęczycy z biskupem i kapitułą włocławską, uznają ich prawa do grodu biskupiego i nadają biskupom kujawskim gród książęcy wraz z zamkiem, a także podgrodzie z targowiskiem. Tak więc w połowie XII w. ówczesny Włocław przestał być grodem książęcym i siedzibą kasztelanii. Władza książęca ograniczała się jedynie do obrony przed nieprzyjacielem oraz regulowania przywilejów targowych i celnych.                                       

                    Na mocy układu z 1255 r. książę Kazimierz udzielił biskupowi Bolimirowi Boleście prawa do lokacji na prawie niemieckim (później również prawo do obwarowania miasta rowami i wałami). Przyjmuje się to jako datę pierwszej lokacji miasta. Wraz z lokacją miasta napłynęła fala osadników, głównie niemieckich kupców i rzemieślników, którzy stali się wpływową grupą ludności miasta.

Osadzenie przez Konrada Mazowieckiego Krzyżaków na ziemi chełmińskiej, a następnie zaboru przez nich ziemi dobrzyńskiej, spowodowało, że Włocławek stał się ważnym ośrodkiem obrony polskości w tym rejonie kraju.  Najazdy krzyżackie w 1329 i 1332 roku spowodowały wielkie spustoszenia. Nawet wielkie zwycięstwo pod Płowcami w 1331 r. nie przeszkodziło w opanowaniu miasta przez Krzyżaków, które trwało do 1339 1339 r. i potwierdzone zostało pokoje kaliskim w 1343 r.

W tym okresie nastąpiła druga lokacja miasta, tym razem na prawie chełmińskim dokonana na mocy przywileju biskupa Macieja z Gołańczy.  Na jego podstawie mieszczanie zostali zwolnieni od wszelkich opłat na 8 lat, ustanowiono dwóch wójtów, którym przekazana została władza sądowa na ludnością miejską i podmiejską. Nowa lokacja przyczyniła się do szybkiej odbudowy i rozbudowy miasta, zwłaszcza za panowania Kazimierza Wielkiego (1333-1370).

W roku 1392 Włocławek ponownie znalazł się w pod panowaniem krzyżackim, aż do roku 1405, kiedy na mocy pokoju zawartego z nimi w Raciążku miasto odzyskało wolność. Po bitwie pod Grunwaldem, gościł w nim Władysław Jagiełło, który prowadził układy polityczne z wielkim księciem litewskim Witoldem. W tym czasie miasto było częścią Korony.

W 1431 r. nastąpił kolejny, tym razem ostatni najazd krzyżacki. Dopiero pokój toruński w 1466 r. trwale uwolnił miasto od najazdów.

Po pokoju toruńskim Włocławek przeżywał okres intensywnego rozwoju. Następuje znaczne ożywienie szlaku handlowego na Wiśle. W tym okresie powstaje tu królewska komora celna (1520) dla wszystkich statków wiślanych. Według danych pod koniec XVI w. istniało w mieście 21 spichlerzy mieszczańskich oraz 6 należących do duchowieństwa i szlachty, a obok rzemiosła cechowego rozwijał się przemysł, głównie młynarstwo (liczne młyny wodne) i browarnictwo. Ludność miasta wtedy liczyła ok.2 tysiące.

Rozkwit ten przerwany został w 1620 r., kiedy to wielki pożar zniszczył znaczną część zabudowy i majątku. Na skutek tego komorę celną przeniesiono do pobliskiej Nieszawy. Najazdy szwedzkie (1657, 1704, 1705, 1710) dokonały zupełnego zniszczenia. Miary nieszczęść dopełniła “zaraza morowa” w 1708 r. powodując śmierć kilkuset mieszkańców. Straty ludnościowe i materialne spowodowały, że miasto przez następne prawie 100 lat nie mogło się odbudować i bardzo osłabło jego znaczenie.

Z głębokiego upadku Włocławek miały wydźwignąć reformy przeprowadzone przez Komisję Dobrego Porządku, powołaną w 1787 r. przez biskupa włocławskiego Rybińskiego. Reformy nie doszły jednak do skutku. Na przeszkodzie stanął II rozbiór Polski w 1793 r., w czasie którego rząd pruski przeprowadził konfiskatę dóbr biskupich, oraz likwidację samorządu miejskiego. Włocławek przestał być miastem biskupim, aż do czasu odzyskania niepodległości.

Ożywienie gospodarcze miasta następuje dopiero XIX w. i związane jest z rozwojem przemysłu na terenach Królestwa Polskiego. Protekcjonistyczna polityka gospodarcza spowodowała duży napływ osadników niemieckich i Żydów trudniących się głównie handlem i rzemiosłem. W tym okresie następuje ponowny wzrost znaczenia Wisły jako szlaku handlowego, głównie handlu zbożem. Szlakiem tym przechodziło do Gdańska rocznie ok. 90% zboża eksportowanego z Królestwa. Poza handlem zbożem i ziemiopłodami, powstają we Włocławku pierwsze fabryki:

W 1816 r. bracia Ferdynand i Wilhelm Bohm uruchamiają fabrykę cykorii, która była jedyną tego typu na terenach Królestwa. Rozwijała się bardzo szybko, posiadała własne plantacje cykorii oraz suszarnię w Brześciu Kujawskim. Jej roczna produkcja wynosiła 240 ton. (w początkach XX w. – 2400 ton). W połowie XIX w. zainstalowano w niej pierwszą w mieście maszynę parową.

W 1825 r. Karol Vaedtke założył fabrykę mydła, a w 1832 r. powstał duży, nowoczesny na owe czasy browar Kazimierza Bajończyka. W 1850 powstaje fabryka maszyn rolniczych Wilhelma Haacka, a w 1853 r. rusza druga fabryka cykorii Bernarda i Ludwika Lawenstamów.

Wokół portu rzecznego powstają również liczne spichlerze i magazyny. Uruchomiona zostaje żegluga parowa na Wiśle, a bardzo silnym bodźcem rozwoju miasta staje się oddana do użytku w 1862 r. linia kolejowa z Warszawy przez Włocławek, Toruń do Bydgoszczy, oraz budowa mostu tzw.łyżwowego na Wiśle.

Powstają: fabryka celulozy braci I i M.Cassirerów, która szybko stała się największą tego typu w kraju (1895), fabryka papieru S.Altmana (1906), cegielnia parowa L.Bojańczyka (1870, fabryka wyrobów drucianych K.Klauke (1895), fabryka farb i lakierów “Nobiles”, założona w 1897 r. przez M i J.Kochanowiczów i M.Sachnowskiego, fabryka maszyn rolniczych H.Mühsama (1883). W 1911 r. ruszyła pierwsza elektrownia. To tylko ważniejsze spośród wielu uruchamianych fabryk.

Szybki rozwój gospodarczy miasta na przełomie XIX i XX w. spowodował również szybki wzrost ludności. W przededniu I wojny światowej Włocławek liczył już ponad 37 tys. mieszkańców.

W wiek XX wkroczył więc Włocławek jako ośrodek miejski o rozwiniętych funkcjach gospodarczych, jednak dalszy bieg rozwoju przerwał wybuch I wojny światowej. Wojna doprowadziła przemysł włocławski do ruiny, a opuszczające miasto wojska rosyjskie zniszczyły mosty na Wiśle i Zgłowiączce. Ponadto w 1920 r. Włocławek stanął w obliczu kolejnego zagrożenia. Został zaatakowany przez oddziały wojsk sowieckich, które chciały przedostał się na lewy brzeg Wisły. Dzięki ofiarnej, trwającej kilka dni obronie miasta, najeźdźcom nie udało się do niego dostać, ale wyrządzili duże szkody ostrzałem artyleryjskim.

Odzyskanie niepodległości otworzyło możliwości do odbudowy gospodarczej, jednak przychodziło to z olbrzymim trudem. W nowym układzie geopolitycznym, przy niepomyślnej sytuacji rynkowej, nie było warunków do pełnego wykorzystania potencjału przemysłowego, mimo pewnego ożywienia wywołanego wyczerpaniem się zasobów rynkowych w okresie wojny. Sytuacja ta zaczęła się poprawiać w sposób widoczny dopiero pod koniec lat dwudziestych. Spowodowało to wzrost zatrudnienia w przemyśle. Trwało to jednak tylko kilka lat, bowiem od 1930 r. odczuwano już skutki wielkiego kryzysu światowego. Gwałtownie rosło bezrobocie. Mimo trudnych warunków dla rozwoju, i zamknięciu wielu fabryk, w okresie międzywojennym, udało się odbudować mosty: na Wiśle i Zgłowiączce, powstało też szereg nowych zakładów przemysłowych m.in. w branżach: papierniczej, spożywczej, chemicznej, metalowej. Istotną rolę odgrywało rzemiosło. W 1938 r. w mieście działało 1500 zakładów rzemieślniczych, rozwój usług rzemieślniczych sprawił, iż Włocławek stał się siedzibą Izby Rzemieślniczej na obszar województwa warszawskiego.

W dalszym ciągu zachowana została ważna, o znaczeniu ogólnokrajowym, rola w hurtowym handlu zbożem. Zboże z Kujaw i okolicznych ziem magazynowane było we Włocławku, a następnie transportowane Wisłą do Gdańska, stamtąd drogą morską na zachód Europy. Nastąpiło ożywienie ruchu na szlaku kolejowym Warszawa – Gdynia. W 1937 r. wybudowano most stalowy na Wiśle, co spowodowało usprawnienie komunikacji drogowej z prawobrzeżem Wisły.

W tym czasie Włocławek powiększył się terytorialnie, po przyłączeniu w granice miasta terenów po prawej stronie Wisły. Znacznie zwiększyła się również liczba ludności. W 1920 r. było ok.40 tys., zaś w 1939 r. już blisko 70 tys. Mieszkańców (w tym ok.20 tys. z migracji). Wraz ze wzrostem liczby ludności powstały nowe szkoły i przedszkola, przychodnie opieki zdrowotnej. Rozbudowano istniejący szpital, powstał szpital żydowski. Istniały również liczne organizacje społeczne, a także urzędy administracji. Zahamowaniom rozwojowym przemysłu towarzyszył rozwój innych funkcji miastotwórczych związanych w szczególności z rolą Włocławka jako ośrodka administracyjnego powiatu i regionu.

We wrześniu 1939 r. rozpoczęła się II wojna światowa i po raz kolejny Włocławek znalazł się pod okupacją. Przyłączono go do Rzeszy Niemieckiej. Mimo, że miasto nie było terenem bezpośrednich działań wojennych, na mieszkańców spadły represje: grabieże, wysiedlenia, masowe deportacje na przymusowe roboty do Niemiec, egzekucje. Na początku 1940 r. w dzielnicy Rakutówek okupanci zorganizowali getto gdzie zwieziono ok 15 tys. Żydów. W ciągu 5 lat wojny liczba mieszkańców zmalała z 70 do 48 tys. W mieście, od początku wojny działały grupy zbrojnego oporu, oraz tajne organizacje polityczne, edukacyjne.

Okupacja doprowadziła włocławski przemysł do ogromnych zniszczeń. Fabryki ograbiono ze znacznej części maszyn i urządzeń oraz ogołocono z surowców. Straty materialne na skutek tego szacuje się na ok. 30% wartości majątku sprzed okupacji.

                                                  Kalendarium Włocławka

1000 - pierwsza wzmianka historyczna o Włocławku w kronice biskupa

1945 - wyzwolenie miasta spod hitlerowskiej okupacji